- معناى جاهليت در قرآن
کلمه «جاهلیّت» از ریشه «جَهَل» گرفته شده است. اما این دلیل بر آن نیست که مفهوم آن به معنای جهلی است که در مقابل دانش و علم به کار می‌رود. برای آشنایی با مفهوم این اصطلاح، بهتر است موارد استعمال آن را در همان دوران بررسی کنیم.
این کلمه برای نخستین بار در قرآن به کار رفته است؛ لذا ابتدا موارد استعمال آن در قرآن را مرور می‌کنیم.
آیاتی که در آنها کلمه جاهلیّت آمده از این قرار هستند:
«وَ قَرْنَ فىِ بُيُوتِكُنَّ وَ لَا تَبرَّجْنَ تَبرَّجَ َ الْجاهِلِيَّة الْأُولیَ…؛ و در خانه‌هایتان بمانید و چنان که در زمان پیشین جاهلیّت می‌کردند، زینت‌های خود را آشکار مکنید». (1)
و در آیه‌ی دیگری آمده است:
«… يَظُنُّونَ بِاللَّهِ غَيرَ الْحَقّ ظَنَّ َ الْجاهِلِيَّة…؛ … در مورد خداوند گمان غیر حق دارند یک گمان جاهلی…». (2)
و در آیه دیگر:
«أَفَحُكْمَ الجْاهِلِيَّةِ يَبْغُونَ وَ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ حُكْمًا لِّقَوْمٍ يُوقِنُون؛ آیا حکم جاهلیّت را می‌جویند؟ برای آن مردمی که اهل یقین هستند چه حکمی از حکم خدا بهتر است». (3)
و در جای دیگر آمده است:
«إِذْ جَعَلَ الَّذِينَ كَفَرُواْ فىِ قُلُوبِهِمُ الحْمِيَّةَ حَمِيَّةَ الجْاهِلِيَّةِ…؛ آنگاه که کافران تصمیم گرفتند که دل به تعصب، تعصب جاهلی بسپارند». (4)
کاربرد کلمه جاهلیّت در آیات فوق، نشان می‌دهد، قرآن برخی از کارهای دوره جاهلی را، که با معیارهای واقعی اسلام سازگار نیست جاهلی دانسته و محکوم می‌کند؛ کما اینکه حمیّت و تعصب موجود در نظام قبیله‌ای را تعصب جاهلی می‌داند.
از این موارد این‌گونه نتیجه می‌گیریم: افعال و افکاری که ناشی از جهالت و نادانی بوده و مخالف با معیارهای قرآنی است، افعال و افکار جاهلی محسوب می‌شوند. (5)
البته عدهاى از ناسيوناليستهاى متأخّر عرب سعى كرده‌اند كه معناى جاهليت را كه به معناى فقدان علم و معرفت است؛ تحريف كنند و بگويند كه جاهليّت به معناى تعصّب و غضب است؛ و به معناى عدم علم و معرفت نيست.
در پاسخ آنها باید گفت: اگر جهل به طور مطلق استعمال شود، در مقابل علم و معرفت ظهور دارد و معناى تعصّب و غضب را نمىرساند؛ مگر آن كه به صورت مجازى و همراه با قرينه باشد.
صاحبان اين توجيه غير نابه‌جا در مورد معناى آنچه كه در قرآن آمده است چه می‌توانند بگویند ؟ آيا صحيح است كه در استعمالهاى چهارگانه: «ظنّ الجاهلية»، «حكم الجاهلية»، «الحميّة الجاهلية» و «تبرّج الجاهلية»؛ جهل را به معناى غضب بگيريم؟!
همچنين اميرالمؤمنين علی عليه‌السّلام جاهليت را به جهل توصيف كرده‌اند و بر معناى معروف جاهليّت تأكيد کرده، سپس فرمودند: « وَ بَلَاءٍ مِنَ الْجَهْل » و «أَطْبَاقِ جَهْل » كه تمام این‌ها معناى شايع را تأكيد كرده و هرگونه شك و ترديدى را دفع مىكند.
در حقيقت اميرالمؤمنين علی علیه‌السلام در سخنان خويش حالت، وضعيت و سطح علمى و فرهنگى اعراب قبل از اسلام را توصيف مىكند و مىفرماید: «آنها در ظلمات جهل، حيرت و خود فراموشى زندگى مىكردند». (6)
ابن خلدون در اين‌باره مىگويد:
«… اعراب در ابتدا هيچ علم و صناعتى را نمىدانستند و اين به اقتضاى زندگى ساده و بدوى آنها بود… در ابتدا اقوام عرب تعليم و تأليف و تدوين را نمىشناختند و به سوى آن نمىرفتند و نیازی هم به آن پيدا نمىكردند… و بىسوادى در آن دوران يك صفت عمومى به شمار مىرفت». (7)
——————
1- سوره احزاب، آیه 33.
2- سوره آل عمران، 154.
3- سوره مائده، آیه 50.
4- سوره فتح، آیه 26.
5- سیره رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله، ص 154.
6- الصحیح من سیرة النبی الاعظم، ج 1، ص 48.
7- مقدمه ابن خلدون، ص 543.
