- اولین آیات وحی
در مورد اولين آياتي كه بر پيامبرصلی‌الله‌علیه‌وآله نازل شد سه ديدگاه وجود دارد:
- پنج آيه اول سوره علق
- سوره مدثر
- سوره فاتحةالكتاب
بنا بر شواهد و روايات معتبر، اولين آيات نازل شده پنج آيه ابتداي سوره علق است و سوره حمد، پنجمين سورهاي است كه بر پيامبرصلی‌الله‌علیه‌وآله نازل شد و بنابر قولي اين سوره اولين سوره كاملي است كه نازل شده است.
امّا برای روشن شدن بحث، این موضوع با تفصیل بیشتری بیان می‌شود.
نخستین آیاتی که بر پیامبرصلی‌الله‌علیه‌وآله فرود آمد، آین آیات بود:
«بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ؛ اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِى خَلَقَ؛ خَلَقَ الْانسَانَ مِنْ عَلَقٍ، اقْرَأْ وَ رَبُّكَ الْأَكْرَمُ، الَّذِي عَلَّمَ بِالْقَلَمِ، عَلَّمَ الْإِنْسانَ ما لَمْ يَعْلَمْ؛ به نام خداوند بخشنده مهربان، بخوان به نام پروردگارت که آفرید، انسان را از علق آفرید. بخوان و پروردگار تو ارجمندترين است. خدايى كه به وسيله قلم آموزش داد. به آدمى، آنچه را كه نمىدانست بياموخت». (1)
این مطلب از اهل بیت علیهم‌السلام روایت شده است. (2) چنانکه از دیگران هم به وفور نقل شده است. سیاق آیات مذکور هم بر همین نکته دلالت دارد.
شاید گفته شود، نخستین آیاتی که فرود آمد، آیات سوره فاتحه الکتاب بود. خصوصاً که رسول اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله علی علیه‌السلام و خدیجه سلام‌الله‌علیها روز دوم بعثت نماز خواندند. روشن است که این مطلب چیزی را ثابت نمی‌کند، زیرا احتمال دارد، سوره فاتحه الکتاب بلافاصله پس از سوره علق نازل شده باشد؛ چنانکه احتمال می‌رود، نماز در ابتدا بدون سوره فاتحه الکتاب بوده باشد، سپس خواندن این سوره در نماز واجب شد. البته این مطلب را هیچ کس نگفته است.
دیدگاه سوم این است که نخستین آیاتی که بر رسول اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله نازل شد، سوره مدثر بود. این سوره پس از دعوت سری، فرود آمد؛ چنان که خود آنان روایاتی نقل کرده‌اند که با این نظرشان منافات دارد. (3)
از آيات نخست سوره مزّمل چنين بر مىآيد كه، پيش از آن مقدارى از قرآن نازل شده است كه رسول نيمى از شب يا اندكى كمتر از نيم را به تلاوت آن بپردازد؛ بنابراين نبايد آن آيات بلافاصله پس از نزول آيات نخست سوره علق نازل شده باشد.
روايت ديگر، نزول سوره مدثر را وقتى مىداند كه رسول خدا صلى‌الله‌عليه‌و‌آله زير فشار سخت مشركان بود و از شدت فشار خود را در قطيفى پيچانده و آيات آغازين سوره مدثر بر او نازل شد كه برخيزد و به كارش درباره انذار مردم ادامه دهد:
«يَأَيهَّا الْمُدَّثِّرُ، قُمْ فَأَنذِرْ؛ اى جامه بر سر كشيده، برخيز و بيم ده». (4)
در اين صورت، اين سوره نبايد مربوط به مسائل آغاز وحى باشد. به هر حال در اين امر ترديدى وجود ندارد كه آيات نخست سوره علق، اولين آيات نازل شده بر رسول خداست.
اهميت محتواى آيات مزبور در ارتباط با رسالت پيامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله واضح و آشكار است.
صاحب التمهید مىگويد: «اگر اوّلين سورهاى كه نازل شده است سوره علق يا آياتى از آن بوده است، چرا سوره حمد، فاتحة الكتاب؛ ناميده شده است؟
زیرا معناى اين اسم آن نيست كه كتاب قرآن با آن شروع شده است، زيرا اين ترتيب فعلى بعد از وفات پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله به وجود آمده است يا حداقل اين است كه بگوييم در اواخر عمر آن حضرت تنظيم شده است، در حالى كه سوره حمد از همان ابتداى نزول، فاتحة الكتاب ناميده مىشد.»
و در جواب مىگويد: «بايد گفت كه آيات پنجگانه سوره علق اوّلين آياتى بوده كه نازل شده است، امّا سوره حمد اولين سورهاى بوده كه به صورت كامل نازل شده است و براى همين فاتحة الكتاب ناميده شده است و بعد از آن تا مدتى قرآن به صورت مستمر نازل شد.» (5)
———————-
1- سوره علق، آیات1-5.
2- الصحیح من سیرة النبی الاعظم، ج 1، ص 390؛ برای مطالعه بیشتر ر.ک به: البرهان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص 29.
3- المیزان، ج 2، ص 22.
4- سوره مدثر، آیات 1 و 2.
5- تاریخ تحقیقی اسلام، ج 1، ص 327؛ التمهید، ج1، ص 80-83.
