- اخلاق و ویژگی‌های عرب پیش از اسلام
عمده ویژگی‌ها در انحطاط اخلاقی و اجتماعی اعراب پیش از اسلام عبارت بود از جاهلیت و ضلالت.
اعتقاد داشتن به خرافات متعدد و داشتن روحیه‌های غلط فردی و اجتماعی ویژگی‌ای بود که در ذیل جاهلیت آنها قرار داشت و اعتقاد به بت‌پرستی و شرک نیز نشان از ضلالت و گمراهی آنان داشت.
منظور از اخلاق در اینجا همان بُعد آداب اجتماعى آن است كه در ميان قبايل اعراب قبل از اسلام رايج بوده است.
به طور كلى مىتوان خصلتهاى پسنديده و عمومى عرب را در چند سطر چنین بيان کرد:
عرب جاهليت و به خصوص عربهاى مستعرب (عرب‌هایی که از نسل حضرت اسماعيل عليه‌السلام به شمار مىرفتند و بعدها عرب شده بودند) طبعاً سخاوتمند بوده و مهمانهايشان را اكرام مىكردند و هيچگاه به امانتها، اگر چه بسيار كم باشد، خيانت نمىكردند و پيمانشكنى را گناهى نابخشودنى مىدانستند و در گفتارشان رك و صريح و داراى حافظهاى قوى بودند و در فن شعر و خطابه مهارت فوقالعادهاى داشتند. آنها در شجاعت و جرأت ضرب‌المثل بودند و در اسب سوارى و تيراندازى مهارت بسيار داشتند و فرار كردن از جنگ را ننگ و عارى ابدى مىدانستند.
در مقابل اين خصلتهاى پسنديده، به آداب و رفتارهاى زشتى آلوده بودند كه تمام اين خصلت‌ها و كمالات را زايل مىكرد و اگر رحمت الهى شامل حالشان نمىشد و پيامبرى در ميانشان مبعوث نمىشد كه آنها را تزكيه كند و كتاب و حكمت به آنها بياموزد؛ امروزه ما با نسلى از عدنانىها زندگى نمىكرديم؛ بلكه آنها به عربهاى منقرض شده ملحق مىشدند كه تنها قصه و افسانهاى از آنها در تاريخ به يادگار مىماند.
شيوع جهل و خرافات و فساد در ميانشان به حدى بود كه زندگی‌شان را شبيه زندگى حيوانات کرده بود و چنان كه تاريخ نقل مىكند، جنگهايى در ميانشان وجود داشته كه گاه تا پنجاه و بلكه تا صد سال طول كشيده است و علّت شروع آتش جنگ هم موضوع بی‌اهمیتی بود كه قابل توجه نبوده است.
عدم وجود حكومت قدرتمندى كه دست سركشان و غارتگران را كوتاه كند و وضعيّت نامناسب شبه جزيره از جهت آب و علف، باعث شده بود كه اكثريت اعراب از همان ابتدا، زندگى چادرنشينى را برگزينند و در طول سال براى دستيابى به آب و علف بهتر در صحراها گردش كنند و هر جايى كه اثرى از آب و علف يافتند، چادرهايشان را در اطراف آن برپا كنند و هرگاه كه مطلع مىشدند مكان بهترى وجود دارد، بار و بساط خويش را جمع مىكردند و كوچ خود را به سوى آن محل آغاز مىكردند.
جهل و فقر و فقدان يك نظام حاكم، به صورت بارزى بر سراسر جزيرة‌العرب سايه افكنده بود به طورى كه عادتهاى قبيح به صورت امورى عادى در آمده بود و غارتگرى و چپاول و اسير كردن همديگر در ميانشان زياد شده بود و رباخوارى و شرابخوارى و قماربازى در ميانشان متداول شده بود.
آنها جوانمردى را مىستودند و شجاعت را ستايش مىكردند؛ ولى مفهوم شجاعت در ميانشان عبارت بود از اين كه شخصى افراد زيادترى را كشته و خون بيشترى ريخته باشد.
همچنين غيرت در ميانشان به اين معنا بود كه مردى دختران خويش را زنده به گور كند و وفادارى را به اين مىدانستند كه از عشيره و همپيمانانشان در هر چيزى حمايت كنند، چه اين كه براى امر حقى باشد يا براى امر باطلى. (1)
البته آنها برخی صفات متمایز داشتند که هر چند در مقابل صفات و عادات پست و زشت خیلی اندک بود، اما باعث شد که همواره از سوی ملت‌های دیگر ستایش شوند، اگر چه داشتن این خصوصیات نیز از روی ناچاری و یا اغراض بعدی بوده است.
با این حال صفات پسندیده عرب می‌توان در چند مورد چنین دسته‌بندی کرد: (2)
الف. مهمان‌داری و بخشندگی
در حقیقت این کار برای عرب فضیلت به شمار نمی‌رود، مگر اینکه بذل و بخشش آنان ناشی از ایمان یا ناشی از عواطف و احساسات پاک انسانی باشد.
چنان که فرد بدون خواهش دیگران یا انگیزه‌ای خاص به بذل و بخشش می‌پردازد.
در حالی که انگیزه عرب جاهلی غالباً دوری از ننگ و عار، پرهیز از هجو شاعران، مشهور نشدن در منطقه به خساست و حفظ آبرو و حیثیت خویش، یا به امید خوش نامی یا آرزوی رهبری قبیله یا رقابت با دیگران بوده است.
ب. حمیّت و عصبیّت
در حقیقت، حمیّت و عصبیّت از صفات مذموم و زشت است، زیرا عرب جاهلی معتقد است باید فقط و فقط خویشاوندان و افراد قبیله را یاری کرد، خواه ظالم باشد و خواه مظلوم.
قرآن مجید این اندیشه‌ی جاهلی را سرزنش کرده از آن به «حمیّت جاهلی» تعبیر نموده است، زیرا بر پایه جهل و نادانی مبتنی است:
«إِذْ جَعَلَ الَّذِينَ كَفَرُواْ فىِ قُلُوبِهِمُ الحْمِيَّةَ حَمِيَّةَ الجْاهِلِيَّه؛ آن گاه که کافران در دل‌های خود، تعصب (آن هم تعصب جاهلیت) ورزیدند…». (2)
ج. شجاعت
به ملاحظه‌ی اهداف و غرضی که این خصلت پسندیده به کار می‌رود، فرد شجاع، سزاوار مدح و ثنا، یا مذمت و سرزنش است.
هر گاه از این خصلت در راه نیکی بهره برد، شایسته ستایش خواهد بود؛ واِلا در خور مذمت است.
با دقت نظر در می‌یابیم که راز شجاعت عرب چیست؟
اوضاع سرزمینی و زندگی در صحرا و رویارویی با خطراتِ مداوم از سوی حیوانات وحشی و انسان‌های دیگر، موجب می‌شد تا هر یک از افراد عرب احساس کند که خود مسئول حمایت و دفاع از خویشتن است.
او معتقد است، اگر شجاع نباشد و خونریزی نکند، او را خواهند خورد و چیزی برای خوردن نخواهد یافت.
گویی با این منطق رفتار می‌کنند که اگر گرگ نباشی، گرگ‌ها تو را خواهند خورد.
د. شهامت، بی‌باکی و سرعت عمل
سخن گفتن از این خصلت تفاوتی با بحث از شجاعت ندارد. زندگی بادیه‌نشینی، جنگ ناگهانی و عملیات تروریستی و دیگر خطرهایی که به طور مداوم عرب جاهلی را تهدید می‌کرد، مستلزم سرعت اقدام و اجرای فوری بود.
این مسأله بی‌باکی و اقدام جسورانه را بی‌تردید، ویژگی ممتاز و حاکم بر کارهای عرب بیابان‌گرد می‌سازد.
هـ. غرور و عزت
سخن از این صفات، و خصلت‌هایی چون: اعتماد به نفس، آزادگی، قدرت اراده، فصاحت و قدرت بیان، تفاوت چندانی با بحث از صفات پیش گفته ندارد. این خصلت‌ها هم با ملاحظه اهداف و انگیزه‌ها شایسته مدح، یا سزاوار مذمت است.
علاوه بر آنچه گذشت، منشأ این صفات، گریز از پذیرش حکومت مرکزی است که می‌کوشد به هر طریقی شده بر مردم عرب جاهلی سلطه پیدا کند و خود را بر آنان تحمیل کند.
و. وفای به عهد
از آنچه گذشت روشن می‌شود که هیچ یک از خصلت‌های مذکور شایسته تقدیر نیست و نمی‌توان از فضایل اخلاقی و صفات انسانی باشد، مگر هنگامی که بر پایه‌ی اخلاق فاضله و بزرگ منشی انسانی یا تقوای الهی و شعور دینی انجام شود.
——————-
1- تاریخ تحقیقی اسلام، ج 1، ص 95.
2- سیرت جاودانه، ج 1، ص 171- 173.
3- سوره فتح، آیه 26.
